Z okazji mijającej 150. rocznicy założenia cmentarza muzułmańskiego przy ul. Tatarskiej 8 w Warszawie w dniu 5 listopada br. odbyło się spotkanie okolicznościowe zorganizowane przez Zarząd Oddziału Mazowieckiego ZTRP.
W trakcie spotkania zaprezentowano genezę założenia cmentarza tatarskiego, jego historię, a także wspomnienia o znanych przedstawicielach społeczności tatarskiej tam spoczywających. Zainteresowane osoby mogły także posłuchać wystąpienia o obowiązujących w religii muzułmańskiej zasadach odnośnie pochówku zmarłych.
Zarys historii cmentarza tatarskiego w Warszawie
Osoby wyznania muzułmańskiego pojawiły się w Warszawie w wieku XIX. Byli to początkowo kupcy, później dołączyły do nich osoby pełniące służbę w wojsku carskim.
Po upadku powstania listopadowego na Mazowszu pojawili się członkowie Muzułmańskiego Pułku Konnego pułkownika Hassana Bek Ałgarowa (garnizon warszawski) oraz Konnego Górskiego Dywizjonu pułkownika Sułtana Adil Gireja (okolice Sochaczewa i Skierniewic). Pojawił się wtedy problem pochówków, który respektował by zasady islamu. Początkowo odbywały się one z dala od miasta, na polach miedzy Czerniakowem a Siekierkami. W roku 1839 władze wojskowe postanowiły założyć cmentarz muzułmański w pełnym tego słowa znaczeniu. Zlokalizowano go przy ulicy Młynarskiej w Warszawie na obszarze 1000 metrów kwadratowych.
Grobów wojskowych wyznania muzułmańskiego przybywało. Stało się oczywistym, że potrzebna będzie nowa lokalizacja cmentarza, uwzględniajaca nie tylko wojskowych, ale również osoby cywilne przybywające z ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (Tatarzy) oraz kupców różnego pochodzenia z Krymu, Powołża i Kaukazu. Wobec zdecydowanego braku zgody wladz miasta na poszerzenie mizaru przy ul. Młynarskiej, warszawski immam Seifetdin Chosianow Siunajew zakupił w roku 1867 plac o powierzchni 750 sążni, znajdujacy się w sąsiedztwie cmentarza powązkowskiego. Nowy mizar został oddany do użytku w roku 1868. Do czasu I wojny światowej funkcjonował głównie jako cmentarz wojskowy. Za zgodą wladz wojskowych można było na nim organizować pochówki osób cywilnych.
Początkowo po 1918 roku, w niepodległej już Polsce, pozostawiono mizarowi (na zasadzie kontynuacji użytkowania) charakter wojskowy, czego wyrazem był nadzór nad nim Ministerstwa Spraw Wojskowych. Każdorazowy pochówek osoby cywilnej wymagał zgody ministerstwa. Dopiero w roku 1929 wojsko przekazalo cmentarz Ministerstwu Robót Publicznych. Wyszło wtedy na jaw, że zagubiona jest jego dokumentacja. Z wyjaśnień dozorcy mizaru, Marcelego Lewandowskiego (pełnił tą funkcję od 1905 roku) wynikało, że Niemcy, którzy pojawili się w Warszawie w roku 1915, zabrali ksiegi, celem rzekomo przepisania ich na język niemiecki. Ksiąg tych mu już nie zwrócili.
W związku z przejęciem mizaru przez cywilną administrację zaszła potrzeba inwentaryzacji mienia i sporządzenia nowej dokumentacji. Powołana w tym celu Komisja odnotowała: Od wyjścia ze strony ul. Tatarskiej znajduje się budynek murowany, o dachu krytym blachą, służący na pomieszczenie dozorcy, składający się z jednego pokoju i kuchenki. Do budynku mieszkalnego przylega szopa drewniana pokryta papą. W szopie tej znajduje się pomieszczenie na karawan i jedną trumnę dużą i jedną małą, w ogóle szopa służy za dom przedpogrzebowy wg rytuału muzułmańskiego. Cmentarz wg śladów i zeznań dozorcy, można podzielić na część starą i nową.
Na cmentarzu starym są ślady około 560 mogił żołnierzy b. armii rosyjskiej, lecz nie ponumerowane. Między nimi znajdują się nagrobki murowane oficerów d. armii rosyjskiej.
W nowej części cmentarza znajdują się przeważnie groby żołnierzy tureckich – około 378, utrzymane we względnym porządku, na każdej kwaterze postawionych jest 7 tablic betonowych, na których jest wyryty półksiężyc z gwiazdą i rok 1915, chociaż jak twierdzi Lewandowski, ciała były chowane od roku 1914 do 1920’’.
Sprawa zarządu nad cmentarzem na nowo odżyła w roku 1933 z powodu powołania w Warszawie pierwszej w historii gminy muzułmańskiej. Po jej ukonstytuowaniu się i uznaniu przez wladze miasta rozpoczął się proces negocjacji o przejęcie cmentarza z rąk Komisariatu Zarządu Miasta Stołecznego Warszawy. Po wielu perypetiach mizar przeszedł pod zarząd gminy dopiero w roku 1935.
II wojna światowa nie oszczędziła cmentarza tatarskiego w Warszawie. Na terenie mizaru jednostki niemieckie kryjące się przed lotnictwem sowieckim zniszczyły wiele nagrobków. W czasie powstania warszawskiego okalający cmentarz mur został zburzony, na nim samym zniszczeniu uleglo wiele mogił i nagrobków. Decyzją konserwatora zabytków w roku 1976 oba cmentarze (ul. Młynarska, ul. Tatarska) zostały wpisane do rejestru zabytków.
W latach 1983-1994 z inicjatywy Zarządu Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej na cmentarzu przeprowadzono gruntowne prace remontowo-budowlane. Wykonane zostało wtedy z cegły klinkierowej wysokie ogrodzenie i brama wejściowa.
Na początku lat 90-tych XX wieku Zarząd Muzułmańskiej Gminy Wyznaniowej podjął decyzję o budowie nowego pomieszczenia. Nowy budynek został połączony z pierwotnym XIX-wiecznym budynkiem strażnika. W czasie budowy wyburzono jego część. Dzięki temu powstała przestronna sala, która wykorzystywana jest do odprawiania modlitw pogrzebowych. Budynek posiada kuchnię i sanitariat. Znajdują w nim również sprzęty służące do pielęgnacji mizaru.
Do chwili obecnej na cmentarzu tatarskim w Warszawie pozostało niewiele nagrobków z okresu międzywojennego, nie mówiąc już o wspominanych wcześniej kwaterach wojskowych. Badania terenowe, które wykonano w roku 2007 pozwoliły na zidentyfikowanie 292 mogił. Po wrysowaniu miejsca na nowe mogiły, łączna suma wszystkich mogił wyniosła 508. Miejsc na nowe pochówki jest zatem 216.
Opracował – Cezary Lipka
na podstawie pracy Artura Konopackiego ,,Dokumentacja inwentaryzacji cmentarza muzułmańskiego w Warszawie przy ulicy Tatarskiej’’, Białystok 2007.